Heel wat nostalgici zijn van oordeel dat het vroeger beter was. Ik niet. Op dat vlak ben ik optimistisch. In dit artikel bespreek ik wel hoe groot het contrast is tussen hoe ons lichaam (onze genen) is ontworpen en hoe we dat ‘individuele besturingssysteem’ in onze huidige samenleving gebruiken.
Alle levende organismen evolueerden in een specifieke omgeving. Ook de mens. Onze genen hebben zich gedurende tienduizenden generaties aangepast om ons in die omgeving te laten overleven en gedijen.
Maar als die omgeving sneller verandert dan onze genen zich kunnen aanpassen, krijg je gezever.
Voeding: het grote contrast
- Vlees en vis
- Wilde vruchten en groenten
- Noten en zaden
- Sommige zetmeelrijke planten en knollen
Dat is wat we voor het grootste deel doorheen onze menselijke evolutie aten.
Niemand at bewerkt voedsel. Er kwam niets in een pak of uit een doos. Er waren geen geraffineerde suiker, geen geraffineerde bloem en geen industriële oliën. Het enige voedsel dat beschikbaar was, was behoorlijk voedzaam en in verse vorm. Voorbereiding was minimaal.
Vergelijk dat met de huidige situatie.
De zes belangrijkste voedingsmiddelen in een standaard Belgisch of Westers gezin zijn
- brood
- zoete drankjes op basis van suiker
- pizza
- alcohol
- kip; voornamelijk gefrituurde gerechten zoals kip nuggets.
- dessertjes op basis van granen
Allemaal heerlijk. En zoals George Monbiot in een boeiend artikel voor The Guardian onlangs neerschreef, ook behoorlijk verslavend. Wat trouwens de terechte vraag oproept of persoonlijke verantwoordelijkheid nog van tel is bij verslavende substanties.
But yes, willpower needs to be exercised – by governments. Yes, we need personal responsibility – on the part of policymakers. And yes, control needs to be exerted – over those who have discovered our weaknesses and ruthlessly exploit them.
Leg je een foto van deze twee eetstijlen naast elkaar, zie je een groot verschil.
We zijn geëvolueerd van een dieet dat van nature ontstekingsremmend, rijk aan voedingsstoffen en arm aan calorieën was, naar eentje dat ontstekingen in de hand helpt, weinig voedingsstoffen bevat en rijk is aan calorieën.
Weinig heeft méér invloed op onze gezondheid dan het voedsel dat we eten. Ding Dong.
Het moderne dieet is een recept voor zwaarlijvigheid, stofwisselingsproblemen en allerlei andere chronische ziekten.
Levensstijl
Maar die wanverhouding gaat verder dan voeding alleen. Neem nu blootstelling aan licht.
Ons leven op deze planeet bestaat uit natuurlijke 24 uur durende licht-donker cycli.
Kaarsen en vuur. Dat was lang het enige om de nacht te verlichten. Het is maar in de afgelopen 100 jaar dat het mogelijk werd om aan helder, kunstmatig licht blootgesteld te worden.
Op momenten dat de zon niet schijnt, is het licht. Kunstlicht is een grote zegen. Zonder twijfel. Zeker vanuit cultureel perspectief. Het laat ons allemaal toe laat op te blijven om bijvoorbeeld kunst, literatuur en muziek te creëren. Of te ondergaan. Zalig. Of de hele avond televisie of een ander scherm te kijken.
We halen voordeel uit de langere dag om ’s nachts meer te realiseren. Of ons over verre afstanden makkelijk en snel te verplaatsen.
Maar dat komt met een prijs. Het verstoort ons slaap-waak ritme. Elke cel in ons lichaam wordt gereguleerd door de natuurlijke licht-donkercyclus. Ons lichaam lijdt eronder wanneer we die cyclus veranderen.
Zo werkt het in grote lijnen: wanneer we ’s morgens wakker worden, raakt het zonlicht onze oogbollen en stijgen onze cortisolspiegels (0). Die vertellen ons dat het tijd is om op te staan. Gaat de zon onder en valt de duisternis, stijgen onze melatonine-niveaus. Die vertellen ons dan weer dat het tijd is om te gaan slapen.
Generatie iPad
Wat gebeurt er als iemand ’s nachts met zijn iPad in bed ligt voor hij gaat slapen? De iPad straalt blauw licht uit. Zoals het spectrum van zonlicht dat doet. Wanneer blauw licht het lichaam raakt, stuurt het een berichtje dat het als het ware tijd is om op te staan.
Dat verstoort niet alleen de slaap, maar heeft ook aangetoond dat het het metabolisme ontregelt, gewichtstoename bevordert en kanker veroorzaakt (1). Veranderingen in dat slaap-waak ritme door toedoen van blootstelling aan licht kunnen diepgaande effecten hebben op de gezondheid.
Pas op. Ik ben hier zelf ook schuldig aan. Hoewel ik weet hoe ontzettend dwaas het is, leg ik nog steeds veel te vaak mijn smartphone op vliegtuigstand onder mijn kussen. Omdat ik graag die ‘Sleep Cycle app’ wil laten draaien. Die vertelt me ‘s morgens dan hoe goed of slecht ik sliep. 🙂 O, de ironie.
Een ander voorbeeld. Van vliegpersoneel is al lang bekend dat ze een hoger risico hebben op kanker en andere ziekten. Waarschijnlijk als gevolg van die ‘circadiane verstoringen’ die het gevolg zijn van vliegen doorheen tijdzones en werken op oneven uren. Door wakker te zijn wanneer ze zouden moeten slapen en te slapen wanneer ze wakker moeten zijn, verstoren ze hun gezonde ritmes.
Hetzelfde gebeurt met mensen die ’s nachts werken of alternerende shifts hebben. Ze hebben een hogere kans op zwaarlijvigheid, diabetes, metabole problemen en kanker (2). Kunstlicht lijkt een milde omgevingsverandering, maar als je het door een evolutionair lens bekijkt en begrijpt, begin je de problemen ervan te zien.
Verder besef je dat het verschil tussen onze voorouderlijke en huidige omgeving in feite stevig schadelijk is voor onze gezondheid. Een van de meest waardevolle aspecten van dat evolutionaire kader is dat het helpt vragen te stellen over onze omgeving die we anders misschien niet zouden stellen.
Licht is een goed voorbeeld. Wanneer je begrijpt dat onze omgeving sneller is veranderd dan onze genen zich kunnen aanpassen, kunnen we naar onze moderne omgeving kijken en vaststellen hoe deze verschilt van de historische.
De wetenschap kan die verschillen onderzoeken en bestuderen om te zien of ze voor problemen hebben gezorgd. Als dit klopt, kunnen we stappen zetten of ideeën bedenken om het anders aan te pakken.
Praktische aanpak
Is er niets dat we kunnen doen? Tuurlijk wel. Je zou bijvoorbeeld kunnen besluiten elektronische apparaten niet in bed te halen voor je gaat slapen. Je zou kunnen beslissen ‘werken in shifts’ te vermijden. Of op zijn minst te pleiten voor normale in plaats van alternerende shifts.
Je zou kunnen kiezen om vlak voor werk ‘s morgens tijdens de zonnigere maanden 30 minuten in de vlakke zon rond te lopen. Al meer dan twee jaar doe ik bijna dagelijks de kinderen met de fiets naar school. En daarna rijd ik met de fiets verder naar mijn werkplek. Onwaarschijnlijk hoe bevrijdend dat is ten opzichte van het ‘ochtendje file-staan’ van vroeger.
Slechts één weekje kamperen kan ons slaap-waak ritme al resetten (3). Eén maand is wellicht nog beter, maar één week volstaat al. Het is een zaterdag namiddag wanneer ik dit schrijf, en ik zit op een poef in de zon. Na een week binnenwerk op bureau voel ik hoe ontzettend belangrijk dit uurtje in de vlakke zon is voor het opladen van mijn batterijen. En vitamine D. Hoe meer je erover doordenkt hoe harder je beseft hoe ‘logisch’ het is dat heel wat mensen in de winter somber, depressief en ziek zijn. De opgeladen batterijen raken snel volledig plat. De omgevingsfactoren houden ze plat.
Denk je er op die manier vaker over na, merk je heel wat mogelijkheden. Niet enkel als diagnose, maar ook als oplossing.
Fitnessen binnen of bewegen op het werk?
We weten al heel lang dat sport of beweging belangrijk is. Dat is geen nieuws. Wel verrassender is onderzoek steeds vaker aangeeft dat fitnessen (alleen) geen adequate oplossing is. Kijk je naar fitness opnieuw vanuit een evolutionair perspectief, is het niet moeilijk te beseffen dat onze voorouders de hélé tijd bewogen.
Bij heel wat van die claims stel ik me vaak vragen hoe ze het nog konden achterhalen, maar dat ze gemiddeld 10.000 stappen per dag liepen, lijkt me niet echt ver gezocht. Ongetwijfeld zaten ze niet stil voor lange periodes. Ook stonden ze wellicht meer dan de helft van de dag recht.
Daartussen achtervolgden ze een prooi, renden ze weg van roofdieren en maakten ze dingen. Die niet-inspannende fysieke activiteit kan belangrijker zijn dan de georganiseerde sportinspanningen die we vandaag kennen.
Pas op. Elke georganiseerde sportinspanning is top. Maar overdag zijn we met zijn allen veel te sedentair. Ook ik. Hoewel ik steeds vaker beslis elk half uur tot een uur op te staan, via de trappen naar beneden te gaan, wat rond te lopen, mijn benen uitgebreid strek om dan weer vrolijk verder te laptoppen.
Als je aan een bureau werkt en drie of vier keer per week naar de fitness gaat, zul je voldoen aan de conventionele richtlijnen voor lichaamsbeweging, maar je zult nog steeds een verhoogd risico op ziekte hebben. Nét door het zitten.
Mensen die wandelen of actief tuinieren, klusjes of handenarbeid doen naast dat sporten, hebben een mooier vooruitzicht dan die ‘gewone sporter’. Dat zie ik gewoon aan mijn eigen moeder die de voorbije twintig jaar dagelijks veel heeft bewogen en constant buiten in de tuin heeft gewerkt. Op je 70ste kan je dan makkelijk nog skateboarden. 😉
Als je vrij weinig beweegt, is het belangrijker voor jou om de hoeveelheid zittende tijd te verminderen dan een bepaalde trainingsroutine op te starten. De belangrijkste verandering is dan om van een volledig sedentair patroon over te gaan naar meer fysieke activiteit. Zonder meer. Een sportclub is niet eens nodig.
Waarom gaan we door met zo’n gedrag dat ons duidelijk in de problemen brengt? Onze gedragspatronen zijn ontworpen voor een specifieke omgeving. Die omgeving is veranderd. Maar onze gedragspatronen niet.
Totale wanverhouding tussen evolutionaire erfenis en moderne omgeving
De wanverhouding tussen onze evolutionaire erfenis en onze moderne omgeving ligt aan de basis van onze chronische ziekten. Dit heeft een enorme gezondheidscrisis in het Westen veroorzaakt die ons huidige zorgstelsel niet kan oplossen.
Als onze huidige voeding en onze levensstijl volledig in tegenspraak zijn met onze evolutie, moeten we andere keuzes beginnen maken om ons weer op één lijn te brengen. Een eetstijl kiezen dus die meer in lijn is met onze genen. Hoewel dat voorouderlijke dieet wellicht varieerde afhankelijk van wat beschikbaar was, is er één groot gemeenschappelijk kenmerk: er was geen verwerkt voedsel.
Mensen aten ongetwijfeld een combinatie van vlees, vis, wild fruit en groenten, noten en zaden en zetmeelrijke planten, waar ze ook woonden.
Ze aten geen snickers, smoothies en andere smeerlapperij.
De moderne mens is dus niet langer die oermens.
Als slotvraag dus: wie wil jij zijn?
Verdere wetenschappelijke verdieping
(0) Circadian Rhythm Sleep Clock Affecting Cortisol & Hormones
(1) “Missing the Dark: Health Effects of Light Pollution”
(2) “Negative Impacts of Shiftwork and Long Work Hours”, Claire Caruso PhD
(3) “Entrainment of the Human Circadian Clock to the Natural Light-Dark Cycle”, Kenneth Wright 2013
